ラテン語の文法
![]() |
本項ではラテン語の文法 (羅: grammatica) について述べる。
概要
[編集]語順
[編集]- qui mendacia loquītur peribit. (主・対・動・動)訳:「偽りをいう者は滅びる。」(英語ではshallで表現)
- Vos quomodo vos unicuique respondere oporteat sciatis (主・接続詞・対・動・動・動)訳:「そうすれば、ひとりびとりに対してどう答えるべきか、わかるであろう。」[2]
動詞
[編集]活用の詳細は、活用の節を参照。
動詞の4基本形
[編集]活用の概要
[編集]![]() | この節に雑多な内容が羅列されています。 |
態 (vox) | 能動態 (activa) | 受動態 (passiva) | |||
---|---|---|---|---|---|
数 | 単数 | 複数 | 単数 | 複数 | |
完了以外 | 一人称 | –ō, –m | –mus | –or, –r | –mur |
二人称 | –s | –tis | –ris | –minī | |
三人称 | –t | –nt | –tur | –ntur | |
態 (vox) | 能動態 (activa) | ||||
数 | 単数 | 複数 | |||
完了 | 一人称 | –ī | –imus | ||
二人称 | –istī | –istis | |||
三人称 | –it | –ērunt / -ēre |
第一活用
[編集]不定詞 (infinitivus) ・分詞 (participium)
[編集]態\時制 | 現在 (praesens) | 完了 (perfectum) | 未完了 | 過去完了 | 未来 (futurum) | 前未来 |
能動態 (activa) 不定詞 | -āre (amāre) | -āvisse / -āsse (amāvisse / amāsse) | - | - | -ātum esse (amātum esse) | - |
受動態 (passiva) 不定詞 | -āri (amari) | -ātum esse (amatum esse) | - | - | -ātum iri (amātum iri) | - |
能動態 (activa) 分詞 | -ans (amans) | - | - | - | -antūrus (amantūrus) | - |
受動態 (passiva) 分詞 | - | -antus (amantus) | - | - | -andus (amandus) | - |
現在 (praesens) ・完了 (perfectum)
[編集]態 (vox) | 能動態 (activa) | |||||
時制 (tempus) | 現在 (praesens) | 完了 (perfectum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -ō (amo) | -em (amem) | - | -āvī (amāvī) | -averim (amaverim) | - |
2人称単数 (tu) | -as (amās) | -es (ames) | -a (ama) | -avisti (amavisti) | -averis (amaveris) | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -at (amat) | -et (amet) | - | -avit (amāvit) | -averit (amavit) | - |
1人称複数 (nos) | -amus (amāmus) | -emus (amemus) | - | -avimus (amavimus) | -averimus (amaverimus) | - |
2人称複数 (vos) | -atis (amātis) | -etis (ametis) | -ate (amāte) | -avistis (amāvistis) | -averitis (amāveritis) | - |
3人称複数 (ii (ei)/eae/ea) | -ant (amant) | -ent (ament) | - | -averunt (amāverunt) | -averint (amāverint) | - |
態 (vox) | 受動態 (passiva) | |||||
時制 (tempus) | 現在 (praesens) | 完了 (perfectum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -or (amor) | -er (amer) | - | -ātus sum (amātus sum) | -ātus sim (amātus sim) | - |
2人称単数 (tu) | -āris (amaris) | -eris (ameris) | -āre (amare) | -ātus es (amātus es) | -ātus sis (amātus sis) | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -ātur (amātur) | -etur (ametur) | - | -ātus est (amātus est) | -atus sit (amatus sit) | - |
1人称複数 (nos) | -āmur (amāmur) | -emur (amemur) | - | -āti sumus (amāti sumus) | -āti simus (amāti simus) | - |
2人称複数 (vos) | -āmini (amāmini) | -emini (amemini) | -āmini (amāmini) | -āti estis (amāti estis) | -āti sitis (amāti sitis) | - |
3人称複数 (ii (ei)/eae/ea) | -antur (amantur) | -entur (amentur) | - | -ati sunt (amāti sunt) | -ati sint (amati sint) | - |
未完了 (imperfectum) ・過去完了 (plusquamperfectum)
[編集]態 (vox) | 能動態 (activa) | |||||
時制 (tempus) | 未完了 (imperfectum) | 過去完了 (plusquamperfectum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -abam (amabam) | -arem (amarem) | - | -averam (amaveram) | -avissem (amavissem) | - |
2人称単数 (tu) | -abas (amabas) | -ares (amares) | - | -averas (amaveras) | -avisses (amavisses) | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -abat (amabat) | -aret (amaret) | - | -averat (amaverat) | -avisset (amavisset) | - |
1人称複数 (nos) | -abamus (amabamus) | -aremus (amaremus) | - | -averamus (amaveramus) | -avissemus (amavissemus) | - |
2人称複数 (vos) | -abatis (amabatis) | -aretis (amaretis) | - | -averatis (amaveratis) | -avissetis (amavissetis) | - |
3人称複数 (ii(ei)/eae/ea) | -abant (amabant) | -arent (amarent) | - | -averant (amaverant) | -avissent (amavissent) | - |
態 (vox) | 受動態 (passiva) | |||||
時制 (tempus) | 未完了 (imperfectum) | 過去完了 (plusquamperfectum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -abar (amabar) | -arer (amarer) | - | -atus eram (amatus eram) | -atus essem (amatus essem) | - |
2人称単数 (tu) | -abaris (amabaris) | -areris (amareris) | - | -atus eras (amatus eras) | -atus esses (amatus esses) | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -abatur (amabatur) | -aretur (amaretur) | - | -atus erat (amatus erat) | -atus esset (amatus esset) | - |
1人称複数 (nos) | -abamur (amabamur) | -aremur (amaremur) | - | -ati eramus (amati eramus) | -ati essemus (amati essemus) | - |
2人称複数 (vos) | -abamini (amabamini) | -aremini (amaremini) | - | -ati eratis (amati eratis) | -ati essetis (amati essetis) | - |
3人称複数 (ii (ei)/eae/ea) | -abantur (amabantur) | -arentur (amarentur) | - | -ati erant (amati erant) | -ati essent (amati essent) | - |
未来 (futurum) ・前未来 (futurum praeteritum)
[編集]態 (vox) | 能動態 (activa) | |||||
時制 (tempus) | 未来 (futurum) | 前未来 (futurum praeteritum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -abo (amabo) | - | - | -avero (amavero) | - | - |
2人称単数 (tu) | -abis (amabis) | - | -ato (amato) | -averis (amaveris) | - | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -abit (amabit) | - | -ato (amato) | -averit (amaverit) | - | - |
1人称複数 (nos) | -abimus (amabimus) | - | - | -averimus (amaverimus) | - | - |
2人称複数 (vos) | -abitis (amabitis) | - | -atote (amatote) | -averitis (amaveritis) | - | - |
3人称複数 (ii (ei)/eae/ea) | -abunt (amabunt) | - | -anto (amanto) | -averint (amaverint) | - | - |
態 (vox) | 受動態 (passiva) | |||||
時制 (tempus) | 未来 (futurum) | 前未来 (futurum praeteritum) | ||||
叙法 (modus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) | 直説法 (indicativus) | 接続法 (subiunctivus) | 命令法 (imperativus) |
1人称単数 (ego) | -abor (amabor) | - | - | -atus ero (amatus ero) | - | - |
2人称単数 (tu) | -aberis (amaberis) | - | -ator (amator) | -atus eris (amatus eris) | - | - |
3人称単数 (is/ea/id) | -abitur (amabitur) | - | -ator (amator) | -atus erit (amatus erit) | - | - |
1人称複数 (nos) | -abimur (amabimur) | - | - | -ati erimus (amati erimus) | - | - |
2人称複数 (vos) | -abimini (amabimini) | - | - | -ati eritis' (amati eritis) | - | - |
3人称複数 (ii (ei)/eae/ea) | -abuntur (amabuntur) | - | -antor (amantor) | -ati erunt (amati erunt) | - | - |
限定詞と人称代名詞
[編集]ラテン語には指示語が存在する。hic, haec, hoc︵近称﹁これ、この﹂。英語のthis。順に男性・女性・中性に対応する︶、ille, illa, illud︵遠称﹁あれ、あの﹂。英語のthat︶、iste, ista, istud︵中称﹁それ、その﹂。英語では"that one of yours")、直上のis, ea, id︵﹁弱い指示語﹂。彼・彼女・それ︶などである。
これらは、英語のthis, thatのように、指示語︵形容詞的に︶としても、代名詞︵﹁これ、あれ...﹂︶としても機能する。 Hic homō sānus nōn est (Plautus) ﹁この男は健全ではない﹂ Hic, putō, sānus erat (Martial) ﹁これ︵=この男︶は、私が思うに、健全だった﹂
人称代名詞も三つの人称のそれぞれに対応して存在する。人称代名詞は1人称・2人称にもあり、単数・複数がある。例‥egō, nōs︵私、私たち。1人称の単数・複数︶、tū, vōs︵あなた、あなたたち。2人称の単数・複数︶。3人称はis, ea, id︵英語のhe, she, itに相当︶である。3人称の代名詞のみが性の変化を伴うのは、多くのロマンス諸語や英語と同様である。ラテン語では動詞の主語は動詞の活用に含まれているため、人称代名詞を文の主語として言うことは稀である。
限定詞には、所有形容詞や所有代名詞、基数詞や序数詞、数量詞、疑問詞などもある。
比較の表現
[編集]例‥ ●Cornēlia est fortis puella﹁コルネリアは勇敢な少女だ﹂ ●Cornēlia est fortior puella quam Flāvia﹁コルネリアはフラヴィアよりも勇敢な少女だ﹂︵quamを使用。Cornēliaが主格なのでFlāviaも主格になる︶ ●Cornēlia est fortior Flāviā﹁コルネリアはフラヴィアよりも勇敢だ﹂︵Flāviāは奪格で表現されている︶ ●Cornēlia est fortior puellārum﹁コルネリアは少女たちに比べて勇敢だ﹂(比較対象が集団なので、部分の属格が用いられている︶ ●Cornēlia est fortior puella﹁コルネリアはどちらかというと勇敢な少女だ﹂︵比較対象はない︶ ●Cornēlia est fortissima puella omnium/inter omnēs/ex omnibus﹁コルネリアはその全員のうちで最も勇敢な少女だ﹂︵omniumは部分の属格。inter omnēsは﹁全員のうちで﹂。ex omnibus﹁全員から見て﹂︶
原級 | 比較級 | 最上級 |
---|---|---|
exter, -a, -um | exterior, -ius | extrēmus, -a, -um |
longus, -a, um | longior, -ius | longissimus, -a, -um |
brevis, -e | brevior, -ius | brevissimus, -a, -um |
pulcher, -chra, -chrum | pulchrior, -ius | pulcherrimus, -a, -um |
superus, -a, -um | superior, -ius | suprēmus, -a, -um |
原級 | 比較級 | 最上級 |
---|---|---|
bonus, -a, -um | melior, -ius | optimus, -a, -um |
magnus, -a, -um | māior, -ius | maximus, -a, -um |
malus, -a, -um | pēior, -ius | pessimus, -a, -um |
multus, -a, -um | plūs; pl. plūres, plūra | plūrimus, -a, -um |
parvus, -a, -um | minor, -us | minimus, -a, -um |
名詞
[編集]文法上の性
[編集]格の語尾と表示順序
[編集]格の名称 | 単数 | 意味 | 複数 | 意味 | 用法 | Wh | GL | Br |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
主格(Nominative) | rēx | (一人の)王が | rēgēs | 王たちが | 主語(~が) | 1 | 1 | 1 |
属格(Genitive) | rēgis | 王の | rēgum | 王たちの | 所有(~の) | 2 | 2 | 4 |
与格(Dative) | rēgī | 王に | rēgibus | 王たちに | 間接目的語(~に) | 3 | 3 | 5 |
対格(Accusative) | rēgem | 王を | rēgēs | 王たちを | 直接目的語(~を) | 4 | 4 | 3 |
奪格(Ablative) | rēge | 王とともに | rēgibus | 王たちとともに | 手段・由来など | 5 | 6 | 6 |
呼格(Vocative) | rēx | 王よ! | rēgēs | 王たちよ! | 呼びかけ | 6 | 5 | 2 |
格変化
[編集]格 | 少女 (単数) |
(複数) | 主人 (単数) |
(複数) | 戦争 (単数) |
(複数) | 体 (単数) |
(複数) | Wh | GL | Br |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
主格 | puella | puellae | dominus | dominī | bellum | bella | corpus | corpora | 1 | 1 | 1 |
属格 | puellae | puellārum | dominī | dominōrum | bellī | bellōrum | corporis | corporum | 2 | 2 | 4 |
与格 | puellae | puellīs | dominō | dominīs | bellō | bellīs | corporī | corporibus | 3 | 3 | 5 |
対格 | puellam | puellās | dominum | dominōs | bellum | bella | corpus | corpora | 4 | 4 | 3 |
奪格 | puellā | puellīs | dominō | dominīs | bellō | bellīs | corpore | corporibus | 5 | 6 | 6 |
呼格 | puella | puellae | domine | dominī | bellum | bella | corpus | corpora | 6 | 5 | 2 |
格の用法
[編集]- ※この項では抜粋のみを簡略に示す。
主格
[編集]主格は能動態・受動態の文の主語を表す。コピュラ動詞(英語のbe動詞に相当、「AはBである」)の述語(「B」)も主格で表す。
- respondit rēx 「王は返答した」(能動態の主語)
- occīsus est rēx 「王は殺された」(受動態の主語)
- rēx erat Aenēās nōbīs 「私たちの王はアエネアスだった」(主語)
- rēx erat Aenēās nōbīs 「私たちの王はアエネアスだった」(コピュラ動詞の述語)
- rēx factus est 「彼は王に選ばれた」「彼は王になった」(コピュラ動詞の述語)
属格
[編集]属格は所有を表す。
- rēgis fīlia 「王の娘」
与格
[編集]与格は他動詞の間接目的語、「~へ」「~のために」(英to, for)などを表す。
- rēgī nūntiātum est 「それは王に知らされた」
- pāruit rēgī 「彼は王に従順だった」「彼は王に従った」
- pecūniam rēgī crēdidit 「彼は金銭を王に委ねた」
対格
[編集]奪格
[編集]呼格
[編集]呼格は人への呼びかけを表す。
- iubēsne mē, rēx, foedus ferīre? 「王よ、貴方は和平を結ぶよう私に命じますか?」
地格
[編集]地格は稀にしか使用されない格で、町や小さな島の固有名詞、その他の僅かな単語で使用されるのみである。意味は場所を表す。例:domus「家」。
- cōnsul alter Rōmae mānsit 「二人のコンスルのうちの一人はローマに留まった」
- multōs annōs nostrae domī vīxit 「彼は長年、私たちの家に住んだ」
形容詞・代名詞の格の一致
[編集]同じく、代名詞も性・数・格を名詞に一致させる。下の例文では、代名詞のhic︵﹁これ﹂︶が男性形であり、男性名詞のamor︵﹁愛﹂︶に一致している。haec︵﹁これ﹂︶の方は女性形であり、女性名詞のpatria︵﹁祖国﹂︶に一致している。 hic amor, haec patria est ﹁これが私の愛であり、これが私の祖国である﹂
前置詞
[編集]その他の大半の前置詞は一つの格のみを支配する。例えば、由来の﹁~から﹂、手段の﹁~を用いて﹂、同伴の﹁~と一緒に﹂などの意味は全て、奪格によって表現される。 ex urbe﹁町から外へ﹂ ab urbe﹁町から離れて﹂ cum Caesare﹁カエサルと一緒に﹂
その他の前置詞は対格を支配する。 extrā urbem﹁町の外で﹂ ad urbem﹁町へ向かって﹂﹁町の近くで﹂ per urbem﹁町を通って﹂ circum urbem﹁町の周りで﹂
ラテン語の前置詞には、現在の英単語の接頭語としてよく見かけるものが多いが、これは、ラテン語では、前置詞を単語の一部に使った複合語が多く、それが英語に受け継がれたためである。
※下の前置詞リストで、格ごとにまとめるには、﹁支配する格﹂をクリックする。
前置詞 | 支配する格 | 説明 (< >内は英語の対応語) |
---|---|---|
ā, ab, abs | +奪格(abl) | ~から(由来・奪取・場所・時間)(abは母音、または、hの前。absはc,t,kと合成するとき。āは子音の前) <英:from; down from; at, in, on, (of time) after, since (source of action or event) by, of> |
absque | +奪格(abl) | ~無しに <英:without (古風。通常はsine, praeter)> |
ad | +対格(acc) | ~の方へ/~に(方向・時) <英:towards, to, at> |
adversus, adversum | +対格(acc) | ~に向かって(方向)<英:towards, against (副詞から)> |
ante | +対格(acc) | ~の前に(場所・時)<英:before (also an adverb)> |
apud | +対格(acc) | ~のもとで(場所)<英:at, by, near, among; chez; before, in the presence of, in the writings of, in view of> |
causā | +属格(gen) | ~のために(理由・原因)<英:for the sake of (通常、名詞に後置する。causaの奪格形から)> |
circum | +対格(acc) | ~のまわりで(場所)<英:about, around, near> |
circā | +対格(acc) | ~の周りで、~について <英:around, near, about; regarding, concerning> |
circiter | +対格(acc) | ~の近くで(場所・時間)<英:near, close, round about> |
cis | +対格(acc) | ~の近くで <英:on, to this, the near side of, short of; before> |
citrā | +対格(acc) | ~のこちら側に/~の内側に(場所)<英:on this side of (副詞から)> |
clam | +対格(acc) & +奪格(abl) |
~を知らずに <英:without the knowledge of, unknown to (副詞から)。対格の用法は稀。変化形にclanculumがある> |
contrā | +対格(acc) | ~に向かって/~に反して(場所・対立)<英:against, opposite to, contrary to, otherwise, in return to, back> |
cōram | +奪格(abl) | ~と向き合って <英:in person, face to face; publicly, openly> |
cum | +奪格(abl) | ~と一緒に <英:with> |
dē | +奪格(abl) | ~から/~について(場所・時の始点・手段・題材)<英:from, concerning, about; from, away from, down from, out of> |
ergā | +対格(acc) | ~の方に(方向)<英:(literally, of locality, ante-Classical and post-classical only, rare) over against, opposite to; (in post-Augustean authors, especially in Tacitus, in general of every kind of mental relation to a person or thing) to, towards, in respect to, with regard to, concerning, about; (Medieval Latin) from; (Medieval Latin) applying to, addressing (oneself) to> |
ex, ē | +奪格(abl) | ~から外へ <英:out of, from> |
extrā | +対格(acc) | ~の外側に/~を除いて(方向・除外)<英:outside of, beyond> |
fīne, fīnī | +属格(gen) | ~にまで <英:up to (fīnisの奪格形)> |
grātiā | +属格(gen) | ~のために(利益)<英:for the sake of> |
in | +対格(acc) | ~の中へ(方向)<英:into, to; about; according to; against> |
+与格(dat) | ~の中で(場所)<英:within, while in (時間)> | |
+奪格(abl) | ~で(場所)<英:in, at, on, from (空間)> | |
īnfrā | +対格(acc) | ~の下に(方向・場所)<英:below> |
inter | +対格(acc) | ~の間に <英:between, among; during, while> |
intrā | +対格(acc) | ~の内側に <英:within, inside; during; in less than> |
iūxtā | +対格(acc) | ~に近接して <英:nearly; near, close to, just as> |
ob | +対格(acc) | ~のために(理由)<英:in the direction of, to, towards; on account of, according to, because of, due to, for (the purpose of); against; facing> |
palam | +奪格(abl) | 隠すことなく <英:without concealment, openly, publicly, undisguisedly, plainly, unambiguously> |
penes | +対格(acc) | ~の支配下に <英:Under one's government or command; In one's disposal or custody; At, with, about, concerning> |
per | +対格(acc) | ~を通って/~を通して(場所・仲介)<英:through, by means of; during> |
pōne | +対格(acc) | ~の後ろに <英:behind; in the rear of> |
post | +対格(acc) | ~の後に(場所・時)<英:behind (of space); afterwards, after (of time) > |
prae | +奪格(abl) | ~の前で <英:before, in front of, because of> |
praeter | +対格(acc) | ~を除いて(除外)<英:besides, except; beyond; more than> |
prō | +奪格(abl) | ~のために(利益)、~の前に <英:for, on behalf of; before; in front, instead of; about; according to; as, like; as befitting> |
procul | +奪格(abl) | ~の遠くに <英:far, at a distance> |
prope | +対格(acc) | ~の近くに(場所)<英:near, nearby, (figuratively) towards, about (in time)> |
propter | +対格(acc) | ~のために(理由)<英:near, close to, hard by; because of, on account of, for; (rare) through, by means of> |
secundum | +対格(acc) | ~に沿って(準拠)<英:next, along, according to> |
simul | +奪格(abl) | ~と一緒に <英:with> |
sine | +奪格(abl) | ~無しに <英:without> |
sub | +対格(acc) | ~の下ヘ <英:under, up to, up under, close to (of a motion); until, before, up to, about> |
+奪格(abl) | ~の下に <英:under, beneath; behind; at the feet of; within, during; about, around (time)> | |
subter | +対格(acc) | ~のすぐ下に <英:directly below an area that is under another; underneath, (figuratively) below inferior> |
+奪格(abl) | ~の下に <英:underneath, (figuratively) below inferior> | |
super | +対格(acc) | ~の上に(場所)<英:(of place) above, on the top of, upon beyond; (of measure) above, beyond, over, in addition to> |
+奪格(abl) | ~に関して <英:concerning, regarding, about> | |
suprā | +対格(acc) | ~の上に/~の前に(方向・場所)(of place) <英:above, on the top, on the upper side; (of time) before, previously, formerly; (of number or measure) more, beyond, over (注:時間を表すときは、以前に言われたり書かれたりした物事を表す)> |
tenus | +属格(gen) & +奪格(abl) |
(属格・奪格)~に至るまで <英:right up to, as far as, just as far as>; (奪格で過程を表し)~に至る過程で <英:up to (a given stage of)>; (属格・奪格で制限を表す) ~の限度まで、~の限度内で <英:to the maximum extent of, within>; (教会ラテン語で) 長く<英:lengthwise, along> |
trāns | +対格(acc) | ~を通って/~を超えて(通過)<英:across, beyond> |
versus, versum |
+対格(acc) | ~の方へ(方向)<英:towards (副詞的)> |
ultrā | +対格(acc) | を超えて <英:beyond> |
接続詞
[編集]副詞
[編集]数詞
[編集]ūnus︵﹁1﹂)は第1・第2格変化だが、単数属格では-īus、単数与格では-īとなるのが普通である︵全ての性で︶。duo︵﹁2﹂︶は不規則な格変化になるが、trēs, tria︵﹁3﹂︶は規則的な第3格変化である︵語幹はtr-︶。
quattuor︵﹁4﹂︶からdecem︵﹁10﹂︶までは格変化しない。 quattuor (4) quīnque (5) sex (6) septem (7) octō (8) novem (9) decem (10)
10の倍数︵20,30,40...︶も格変化しない。 vīgintī (20) trīgintā (30) quadrāgintā (40) quīnquāgintā (50) sexāgintā (60) septuāgintā (70) octōgintā (80) nōnāgintā (90)
11から17までは、1の位の数に-decim︵﹁10﹂︶に付けて作る。11から順に、ūndecim, duodecim, tredecim, quattuordecim, quīndecim, sēdecim, septendecimとなる。 18と19は、20からの引き算︵2と1を引く︶で作る。すなわち、duodēvīgintī︵18︶とūndēvīgintī︵19︶となる︵文字通りには﹁20引く2﹂﹁20引く1﹂︶。 21から27までは、1の位を20に対して前置・後置のどちらでも可能である。前置の場合は、接続詞のetが必須になる︵1の位を後置する場合は省略も可能︶。例えば、21‥vīgintī ūnus または ūnus et vīgintī︵文字通りには﹁1と20﹂︶、22‥vīgintī duo または duo et vīgintī︵文字通りには﹁2と20﹂︶。28と29は10台と同じく引き算で作る。28‥duodētrīgintā︵﹁30引く2﹂︶、29‥ūndētrīgintā︵﹁30引く1﹂︶。これ以降の二けたの数字は20台と同じ要領で作るが、98と99は100からの引き算︵*duodēcentum、*ūndēcentum。*は仮想上の単語を表す︶ではなく、90と1の位の加算で作る︵98‥nōnāgintā octō、99‥nōnāgintā novem︶。
数詞は、1の位が1・2・3になるときのみ、格変化する。 vīgintī merulās vīdī﹁私は20羽のクロウタドリを見た﹂ vīgintī duās merulās vīdī﹁私は22羽のクロウタドリを見た﹂︵1の位の2のduāsがmerulāsに一致して複数対格に格変化した形。10の位のvīgintīはどちらの文でも不変化である︶
100台の数詞は次の通り。100以外は格変化をする。 centum (100、不変化) ducentī, -ae, -a (200) trecentī, -ae, -a (300) quadringentī, -ae, -a (400) quīngentī, -ae, -a (500) sēscentī, -ae, -a (600) septingentī, -ae, -a (700) octingentī, -ae, -a (800) nōngentī, -ae, -a (900)
1000はmilleで、不変化の形容詞だが、2000はduo mīliaとなる。mīliaは複数主格︵対格も同形︶の中性名詞で、この後に続く名詞は属格︵﹁部分の属格﹂︶に格変化させる。 mīlle leōnēs vīdī﹁私は1000匹のライオンを見た﹂︵leōnēsは複数対格。milleは無変化の形容詞︶ tria mīlia leōnum vīdī﹁私は3000匹のライオンを見た﹂︵mīliaは複数対格の中性名詞。leōnumが複数属格となっている。文字通りには﹁ライオンたちの3000﹂︶
序数詞︵ordinal numerals, 第1・第2・第3...︶は全て形容詞で、規則的な第1・第2格変化である。大半の序数詞は基数詞の語幹から作られる。 trīcēsimus, -a, -um︵﹁第30の、30番目の﹂︶‥基数詞 trīgintā (30)から sēscentēsimus, -a, -um nōnus, -a, -um︵﹁609番目の﹂︶‥sēscentī novem (609)から ただし、﹁第1の﹂はprīmus, -a, -umとなり、﹁第2の﹂はsecundus, -a, -umとなる︵文字通りには﹁後に続いて﹂<英follow>の意味で、﹁後に続く﹂の動詞sequiから派生した語︶。
※以下の節は移転先のラテン語の格変化で編集が継続されています。詳細はそちらを参照のこと。'’ ※以下の節はwikibooks:ja:ラテン語の文法にも移植されています。ラテン語の文法に関して、より学習者寄りのコンテンツを見たい場合はそちらも参照のこと。
格変化 (declinatio)
[編集]名詞の格変化 (declinatio)
[編集]A型格変化
[編集]-a, -ae
[編集]第一のパターンは、単数主格で-a、単数属格で-aeとなるものである。以下は、「女性」を意味する「femina, feminae」の格変化である。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -a (femina) | -ae (feminae) |
属格 (genitivus) | -ae (feminae) | -ārum (feminarum) |
与格 (dativus) | -ae (feminae) | -īs (feminis) |
対格 (accusativus) | -am (feminam) | -ās (feminas) |
奪格 (ablativus) | -ā (femina) | -īs (feminis) |
呼格は、主格と同形である。地格は、与格と同形である。
agricola, agricolae | 農夫 |
athleta, athletae | 競技者 |
auriga, aurigae | 馭者 |
Belgae, Belgarum (pl.) | ベルガエ人 |
conviva, convivae | 客 |
incola, incolae | 住人 |
nauta, nautae | 水夫 |
Persae, Persarum (pl.) | ペルシア人 |
poeta, poetae | 詩人 |
Aeolia, Aeoliae | アエオリア島(シチリア島付近にあったといわれる島) |
Aetna, Aetnae | エトナ火山(シチリア島の火山) |
ala, alae | 翼、脇の下、腕 |
amentia, amentiae | 狂気 |
amica, amicae | 女友達、恋人(女) |
amicitia, amicitiae | 友情、修好同盟 |
ancora, ancorae | 錨 |
anima, animae | 空気(元素として考えられていた)、息、呼吸、魂、生命 |
aqua, aquae | 水 |
aquila, aquilae | 鷲 |
arrogantia, arrogantiae | 高慢 |
Athenae, Athenarum (pl.) | アテーナイ(アッティカの中心都市) |
Attica, Atticae | アッティカ |
audacia, audaciae | 大胆 |
aura, aurae | 空気、大気 |
avaritia, avaritiae | 貪欲、けち |
bacca, baccae | 苺 |
Britannia, Britanniae | ブリタニア |
casa, casae | 小屋 |
capra, caprae | 牝山羊 |
caterva, catervae | 群、団 |
causa, causae | 原因、理由 |
cena, cenae | 食事(inter cenam(食事中に)、ad cenam invitare(食事に招く)) |
clementia, clementiae | 穏やかなこと、慈悲深いこと |
columba, columbae | 鳩 |
columna, columnae | 柱 |
concordia, concordiae | 共感、一致 |
conscientia, conscientiae | 共に与り知ること、自覚、良心 |
copia, copiae | 沢山、量、軍勢 |
copiae, copiarum (pl.) | 財産、兵力 |
cratera, craterae | 混酒器、水槽、(crater, crateris (m.)と同じ) |
cura, curae | 注意、心配、手入れ |
dea, deae | 女神 |
dextera (dextra), dexterae (dextrae) | 右手 |
diligentia, diligentiae | 細心、勤勉 |
discordia, discordiae | 不和 |
domina, dominae | 女主人 |
fabula, fabulae | 物語、寓話 |
fama, famae | 噂、評判、名声 |
femina, feminae | 女性 |
fera, ferae | 野獣 |
figura, figurae | 形成、形、姿、形造物、美しい形、状態(fingo, finxi, fictum, fingere(造り上げる)から) |
forma, formae | 形・形相、理想・典型、美 |
formica, formicae | 蟻 |
fortuna, fortunae | 幸運 |
fossa, fossae | 堀、穴 |
fuga, fugae | 逃亡 |
Gallia, Galliae | ガリア、(現代ラテン語)フランス |
gallina, gallinae | 雌鶏 |
gena, genae | 頬 |
Germania, Germaniae | ゲルマーニア、(現代ラテン語)ドイツ |
gloria, gloriae | 名声、栄光 |
Graecia, Graeciae | ギリシア |
gratia, gratiae | 好意、感謝(gratias ago:有難う) |
hasta, hastae | 投槍 |
Henna, Hennae | ヘンナ(シチリア島の町) |
herba, herbae | 草木、草 |
historia, historiae | 研究、認識、記述、物語、歴史 |
hora, horae | 時間、季節 |
iniuria, iniuriae | 不正、侮辱、害 |
insania, insaniae | 狂気 |
insidiae, insidiarum (pl.) | 待ち伏せ、奸計 |
insula, insulae | 島、道路に囲まれた借家 |
invidia, invidiae | 嫉妬、憎悪 |
ira, irae | 怒り |
iracundia, iracundiae | 短気 |
Italia, Italiae | イタリア |
Ithaca, Ithacae | イタカ島(イオニア海の小島) |
iustitia, iustitiae | 正義 |
lacrima, lacrimae | 涙 |
laetitia, laetitiae | 喜び |
Latona, Latonae | ラートーナ(アポローとディアナの母) |
laurea, laureae | 桂 |
lingua, linguae | 舌、弁舌、言語 |
luxuria, luxuriae | 増殖、豊かな成長、豊かさ、放蕩 |
magistra, magistrae | 女教師 |
mania, maniae | 躁病 |
matrona, matronae | 既婚婦人(mater, matris(母)から) |
mensa, mensae | 机 |
memoria, memoriae | 記憶、記録、(omnis rerum memoria:世界史) |
miseria, miseriae | 惨めさ、悲惨、窮乏 |
misericordia, misericordiae | 同情 |
modestia, modestiae | 節制、控え目 |
pagina, paginae | ページ |
patientia, patientiae | 忍耐 |
patria, patriae | 祖国 |
pecunia, pecuniae | お金 |
philosophia, philosophiae | 哲学(愛智:φιλοσοφια) |
poena, poenae | 刑罰 |
porta, portae | 門 |
prudentia, prudentiae | 予見、洞察、精通 |
puella, puellae | 少女 |
querela (querella), querelae (querellae) | 嘆き、苦情、異議申立、起訴(querela nullitatis:無効確認の訴訟、querela damni:損害賠償の訴訟)、気分がすぐれないこと |
regina, reginae | 女王 |
Roma, Romae | ローマ |
rosa, rosae | 薔薇 |
sapientia, sapientiae | 分別、賢明、叡智 |
scientia, scientiae | 知識、科学 |
sententia, sententiae | 見解、決意、元老院の投票決議、判決 |
spina, spinae | 棘 |
stella, stellae | 星 |
stultitia, stultitiae | 馬鹿であること |
superbia, superbiae | プライド、傲慢 |
Thebae, Thebarum (pl.) | テーベ(古代エジプトの首都) |
tristitia, tristitiae | 悲しみ |
turba, turbae | 不安、騒動 |
verecundia, verecundiae | 羞恥、内気 |
via, viae | 道 |
vita, vitae | 生命・人生・生活 |
- このパターンの格変化をする中性名詞
-ās, -ae
[編集]ギリシア語式のパターンの一つ目は、主格単数が-ās、属格単数が-aeとなるものである。男性名詞となる。以下は、「Aeneas, Aeneas」(アエネーアース、希:Αινειας(アイネイアス)、人名)の格変化である。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -as (Aeneas) | -ae (Aeneae) |
属格 (genitivus) | -ae (Aeneae) | -arum (Aenearum) |
与格 (dativus) | -ae (Aeneae) | -is (Aeneis) |
対格 (accusativus) | -am, -an (Aeneam, Aenean) | -as (Aeneas) |
呼格は、-ā、つまり奪格と同形となる。この場合はAenea。
Aeneas, Aeneae | アエネーアース(人名) |
Leonidas, Leonidae | レオーニダース(スパルタの有名な王) |
-ēs, -ae
[編集]ギリシア語式のパターンの二つ目は、主格単数が-ēs、属格単数が-aeとなるものである。男性名詞となる。以下は、「pyrites, pyritae」(火打石、希:πυριτης)の格変化である。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -es (pyrites) | -ae (pyritae) |
属格 (genitivus) | -ae (pyritae) | -arum (pyritarum) |
与格 (dativus) | -ae (pyritae) | -is (pyritis) |
対格 (accusativus) | -en (pyriten) | -as (pyritas) |
奪格 (ablativus) | -e, -a (pyrite, pyrita) | -is (pyritis) |
呼格は、-ē (pyrite)または-a (pyrita)(短音)となる。つまり、奪格と同じ形である。
pyrites, pyritae | 火打石(希:πυριτης) |
-e(長音), -ēs(長音)
[編集]ギリシア語式のパターンの三つ目は、主格単数が-e(長音)、属格単数が-es(長音)となるものである。前二者が男性名詞だったのに対して、女性名詞となる。もはや単数属格は-aeの形をしていないが、複数属格はなお-arumという形をとるので、A型の格変化に含める。以下は、「epitome, epitomes」(要旨、希:επιτομη)の格変化である。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -e (epitome) | -ae (epitomae) |
属格 (genitivus) | -es (epitomes) | -arum (epitomarum) |
与格 (dativus) | -ae (epitomae) | -is (epitomis) |
対格 (accusativus) | -en (epitomen) | -as (epitomas) |
奪格 (ablativus) | -e (epitome) | -is (epitomis) |
epitome, epitomes | 要旨(希:επιτομη) |
O型格変化
[編集]二つ目の型は、O型の格変化である。これは、属格単数形が-iとなるものである。属格複数形が-orumという形をとることに着目して、O型の格変化と呼ばれる。第二格変化とも呼ばれる。O型の格変化には、幾つかのパターンがある。
-us, -i
[編集]一つ目のパターンは、単数主格で-usとなるものである。「馬」を意味する「equus, equi」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -us (equus) | -ī (equi) |
属格 (genitivus) | -ī (equi) | -ōrum (equorum) |
与格 (dativus) | -ō (equo) | -īs (equis) |
対格 (accusativus) | -um (equum) | -ōs (equos) |
呼格は、複数においては、主格と同形である。単数においては、-e (eque)という、主格と異なる形をとる。
amicus, amici | 友(男性) |
campus, campi | 野原 |
cervus, cervi | 牡鹿 |
cibus, cibi | 食べ物 |
dominus, domini | 主人 |
equus, equi | 馬 |
filius, filii | 息子 |
Gallus, Galli | ガリア人 |
numerus, numeri | 数 |
nuntius, nuntii | 使者 |
populus, populi | 人民 |
Romanus, Romani | ローマ人 |
servus, servi | 奴隷 |
tribunus, tribuni | 護民官 |
ventus, venti | 風 |
Aegyptus, Aegypti | エジプト |
alvus, alvi | 腹 |
atomus, atomi | 原子 |
Corinthus, Corinthi | コリント |
diphithongus, diphitongi | 二重母音 |
ficus, fici | 無花果 |
humus, humi | 地面 |
laurus, lauri | 月桂樹 |
methodus, methodi | 方法 |
pinus, pini | 松 |
pelagus, pelagi | 海 |
virus, viri | 毒、ウイルス |
vulgus, vulgi | 民衆 |
-um, -i
[編集]二つ目のパターンは、単数主格で-umとなるものである。「プレゼント」を意味する「donum, doni」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -um (donum) | -a (dona) |
属格 (genitivus) | -ī (doni) | -ōrum (donorum) |
与格 (dativus) | -ō (dono) | -īs (donis) |
対格 (accusativus) | -um (donum) | -a (dona) |
奪格 (ablativus) | -ō (dono) | -īs (donis) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
- このパターンの格変化をする女性名詞
argentum, argenti | 銀 |
arma, armorum (pl.) | 武具 |
aurum, auri | 金 |
basium, basii | 接吻 |
bellum, belli | 戦争 |
castra, castrorum (pl.) | 陣営 |
consilium, consilii | 計画、目的、相談、忠告 |
donum, doni | プレゼント |
exemplum, exempli | 手本 |
exitium, exitii | 破壊 |
gaudium, gaudii | 喜び |
officium, officii | 義務、公務 |
oppidum, oppidi | 城市 |
otium, otii | 暇、安閑 |
periculum, periculii | 危険 |
pilum, pili | 重い投槍 |
praemium, praemii | 褒美 |
remedium, remedii | 薬、治療法 |
scutum, scuti | 長楯 |
templum, templi | 神殿 |
verbum, verbi | 言葉 |
-, -i(語幹変化なし)
[編集]単数主格で語幹のみとなるパターンには、二通りある。このうち、語幹の変化のないものの格変化を、ここで示しておく。「少年」を意味する「puer, pueri」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (puer) | -i (pueri) |
属格 (genitivus) | -i (pueri) | -orum (puerorum) |
与格 (dativus) | -o (puero) | -is (pueris) |
対格 (accusativus) | -um (puerum) | -os (pueros) |
奪格 (ablativus) | -o (puero) | -is (pueris) |
呼格は、主格と同形である。
gener, generi | 婿 |
liberi, liberorum (pl.) | 子供達 |
signifer, signiferi | 旗手 |
socer, soceri | 舅 |
vesper, vesperi | 夕方 |
puer, pueri | 少年 |
vir, viri | 男、夫、立派な人物 |
triumvir, triumviri | 三頭政治家 |
- このパターンの格変化をする女性名詞
- このパターンの格変化をする中性名詞
-, -i(語幹変化あり)
[編集]単数主格で語幹のみとなるパターンの2つ目は、語幹の変化を伴うものである。これは、単数主格以外では、語幹のeが約まって脱落する。「本」を意味する「liber, libri」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (liber) | -i (libri) |
属格 (genitivus) | -i (libri) | -orum (librorum) |
与格 (dativus) | -o (libro) | -is (libris) |
対格 (accusativus) | -um (librum) | -os (libros) |
奪格 (ablativus) | -o (libro) | -is (libris) |
呼格は、主格と同形である。
ager, agri | 畑 |
aper, apri | 猪 |
culter, cultri | ナイフ |
faber, fabri | 職人 |
liber, libri | 本 |
magister, magistri | 教師 |
minister, ministri | 召使い |
- このパターンの格変化をする女性名詞
- このパターンの各変化をする中性名詞
I型格変化
[編集]三つ目の型は、I型の格変化である。属格複数形が-iumとなることに着目して、こう呼ばれる。属格単数形では、-isという形になるが、これは、I型のみならず、子音型でもそうである。次の節で述べる子音型格変化と共通の語尾を持つことから、あわせて第三格変化と呼ばれることもある。I型の格変化にも、幾つかのパターンがある。
-is, -is
[編集]一つ目のパターンは、単数主格で-isとなるものである。このパターンには、単数対格が-im、単数奪格が-īとなるものと、単数対格が-em、単数奪格が-eとなるものの二種類がある。前者のみを真正のI型格変化とし、後者については混合型という全く別の格変化(独:gemischte Deklination)として扱うものもある。しかし、これらは、辞書の形を見ただけでは区別することはできない。しかも、混合型の名詞でも、I型の単数奪格形を許容するものもある。したがって、ここでは区別しないことにする。その代り、I型か混合型かなどの註記を単語に附しておく。それでは、「塔」を意味する「turris, turris」(I型)、「敵」を意味する「hostis, hostis」(混合型)を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -is (turris, hostis) | -es (turres, hostes) |
属格 (genitivus) | -is (turris, hostis) | -ium (turrium, hostium) |
与格 (dativus) | -i (turri, hosti) | -ibus (turribus, hostibus) |
対格 (accusativus) | -im / -em (turrim, hostem) | -is (-es) (turris (turres), hostis (hostes)) |
奪格 (ablativus) | -i / -e (turri, hoste) | -ibus (turribus, hostibus) |
呼格は、主格と同形である。
Albis, Albis(I型) | エルベ川 |
civis, civis (m./f.) | 市民 |
finis, finis | 終り |
hostis, hostis (m./f.) | 敵 |
ignis, ignis(混合型、但し単数奪格igniも可) | 火 |
mensis, mensis | 月(暦の) |
Tiberis, Tiberis(I型) | ティベリス川 |
testis, testis (m./f.) | 証人 |
auris, auris | 耳 |
avis, avis | 鳥 |
;civis, civis (m./f.) | 市民 |
classis, classis(混合型) | 艦隊、組、階級 |
febris, febris(I型) | 熱 |
hostis, hostis (m./f.) | 敵 |
navis, navis(混合型、但し単数奪格naviも可) | 船 |
Neapolis, Neapolis(I型) | ネアポリス(現在のナポリ) |
puppis, puppis(I型) | 船尾 |
securis, securis(I型) | 斧 |
sitis, sitis(I型) | 喉の渇き |
testis, testis (m./f.) | 証人 |
turris, turris(I型) | 塔 |
tussis, tussis | 咳 |
vallis, vallis | 谷 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
-es, -is
[編集]二つ目のパターンは、単数主格で-esとなるものである。「狐」を意味する「vulpes, vulpis」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -es (vulpes) | -es (vulpes) |
属格 (genitivus) | -is (vulpis) | -ium (vulpium) |
与格 (dativus) | -i (vulpi) | -ibus (vulpibus) |
対格 (accusativus) | -em (vulpem) | -is (-es) (vulpis (vulpes)) |
奪格 (ablativus) | -e (vulpe) | -ibus (vulpibus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
aedes, aedis | 家 |
caedes, caedis | 殺害、虐殺 |
clades, cladis | 損害 |
fames, famis | 空腹、飢餓 |
nubes, nubis | 雲 |
vulpes, vulpis | 狐 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
-s, -is
[編集]数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -s (frons, frons) | -es (frondes, frontes) |
属格 (genitivus) | -is (frondis, frontis) | -ium (frondium, frontium) |
与格 (dativus) | -i (frondi, fronti) | -ibus (frondibus, frontibus) |
対格 (accusativus) | -em (frondem, frontem) | -is (-es) (frondis (frondes), frontis (frontes)) |
奪格 (ablativus) | -e (fronde, fronte) | -ibus (frondibus, frontibus) |
呼格は、主格と同形である。
adulescens, adulescentis (m./f.) | 青年 |
dens, dentis | 歯 |
fons, fontis | 泉、源 |
infans, infantis (m./f.) | 幼児 |
adulescens, adulescentis (m./f.) | 青年 |
ars, artis | 術、技、業 |
frons, frondis | 木の葉 |
frons, frontis | 額 |
gens, gentis | 種族、人種 |
infans, infantis (m./f.) | 幼児 |
mors, mortis | 死 |
nox, noctis | 夜 |
pars, partis | 部分 |
serpens, serpentis | 蛇 |
urbs, urbis | 都 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
-, -is(語幹変化あり)
[編集]四つ目のパターンは、単数主格で語幹のみとなり、語幹が変化するものである。そもそも、単数主格で語幹のみとなるパターンには二種類あり、上記の三つの格変化のパターンと大体似ているものと、そうでないものがある。前者は、主格単数で-erという語幹をもつものであり、ここで取上げるものである。後者は、主格単数で-al, -arという流音幹をもつものであり、次に取上げるものである。それでは、前者のパターンの格変化を見てみよう。「大雨」を意味する「imber, imbris」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (imber) | -es (imbres) |
属格 (genitivus) | -is (imbris) | -ium (imbrium) |
与格 (dativus) | -i (imbri) | -ibus (imbribus) |
対格 (accusativus) | -em (imbrem) | -is (-es) (imbris (imbres)) |
奪格 (ablativus) | -e (-i) (imbre (imbri)) | -ibus (imbribus) |
呼格は、主格と同形である。
imber, imbris | 大雨 |
venter, ventris | 腹 |
linter, lintris | 艀 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
-, -is(語幹変化なし)
[編集]五つ目のパターンは、単数主格で語幹のみとなり、語幹が変化しないものである。「動物」を意味する「animal, animalis」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (animal) | -ia (animalia) |
属格 (genitivus) | -is (animalis) | -ium (animalium) |
与格 (dativus) | -i (animali) | -ibus (animalibus) |
対格 (accusativus) | - (animal) | -ia (animalia) |
奪格 (ablativus) | -i (animali) | -ibus (animalibus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
- このパターンの格変化をする女性名詞
animal, animalis | 動物 |
calcar, calcaris | 拍車 |
exemplar, exemplaris | 写し、模範 |
tribunal, tribunalis | 古代ローマ大官の座席のあった高段、法廷 |
vectigal, vectigalis | 税 |
-e, -is
[編集]六つ目のパターンは、単数主格で-e、単数属格で-isとなるものである。これは、五つ目のパターンの亜種である。「海」を意味する「mare, maris」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -e (mare) | -ia (maria) |
属格 (genitivus) | -is (maris) | -ium (marium) |
与格 (dativus) | -i (mari) | -ibus (maribus) |
対格 (accusativus) | -e (mare) | -ia (maria) |
奪格 (ablativus) | -i (mari) | -ibus (maribus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
- このパターンの格変化をする女性名詞
cubile, cubilis | 寝台 |
conclave, conclavis | 部屋 |
mare, maris | 海 |
子音型格変化
[編集]四つ目の型は、子音型の格変化である。先程、属格複数形が-iumとなるものをI型の格変化と呼ぶことを見た。これに似た格変化のパターンが幾つかあり、それらは属格複数形が-子音+umとなるので、子音型の格変化と呼ばれる。属格単数形では、-isという形になるが、これはI型と同じである。中性の語は独特のパターンを取り、その他の語は、語幹によって、流音幹(独:Liquidastämme)・鼻音幹(独:Nasalstämme)・黙音幹(独:Mutastämme)に区別する。
中性:-, -is(語幹変化あり)
[編集]一つ目のパターンは、中性名詞の格変化である。単数主格及び単数対格と、それ以外では、語幹の形が変化する。「体」を意味する「corpus, corporis」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (corpus) | -a (corpora) |
属格 (genitivus) | -is (corporis) | -um (corporum) |
与格 (dativus) | -i (corpori) | -ibus (corporibus) |
対格 (accusativus) | - (corpus) | -a (corpora) |
奪格 (ablativus) | -e (corpore) | -ibus (corporibus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
- このパターンの格変化をする女性名詞
agmen, agminis | 動き、行軍縦隊 |
caput, capitis | 頭 |
carmen, carminis | 歌 |
corpus, corporis | 体 |
frigus, frigoris | 寒さ |
genus, generis | 出自、家門、種属 |
iter, itineris | 旅 |
ius, iuris | 法 |
litus, litoris | 岸 |
lumen, luminis | 光 |
nomen, nominis | 名 |
opus, operis | 仕事、努力、事業、著作物 |
rus, ruris | 田野、田舎 |
sidus, sideris | 星座 |
tempus, temporis | 時間、時代、時勢、時機 |
vulnus, vulneris | 傷 |
流音幹:-, -is(語幹変化なし)
[編集]二つ目のパターンは、流音幹である。これには、単数主格とそれ以外で語幹の形が変わるものと、変らないものがある。まずは、語幹変化のないものを見よう。この場合、全く語幹が変化しないものもあるが、語幹の末尾のsが母音に挟まれてrとなるため、語幹が変化しているように見えるものもある。「愛」を意味する「amor, amoris」と「花」を意味する「flos, floris」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (amor, flos) | -es (amores, flores) |
属格 (genitivus) | -is (amoris, floris) | -um (amorum, florum) |
与格 (dativus) | -i (amori, flori) | -ibus (amoribus, floribus) |
対格 (accusativus) | -em (amorem, florem) | -es (amores, flores) |
奪格 (ablativus) | -e (amore, flore) | -ibus (amoribus, floribus) |
呼格は、主格と同形である。
amor, amoris | 愛 |
augur, auguris (m./f.) | 鳥占官 |
Caesar, Caesaris | カエサル |
clamor, clamoris | 叫び、歓声 |
color, coloris | 色 |
consul, consulis | 執政官 |
dolor, doloris | 痛み、苦しみ |
exsul, exsulis (m./f.) | 追放された人 |
flos, floris | 花 |
fur, furis | 泥棒 |
honos (honor), honoris | 名誉 |
imperator, imperatoris | 命令者、大元帥(最高指揮官) |
labor, laboris | 労働 |
mercator, mercatoris | 商人 |
mos, moris | 習慣 |
odor, odoris | 匂い |
senator, senatoris | 元老院議員 |
sol, solis | 太陽 |
orator, oratoris | 雄弁家 |
victor, victoris | 勝利者 |
arbor, arboris | 木 |
augur, augiris (m./f.) | 鳥占官 |
exsul, exsulis (m./f.) | 追放された人 |
mulier, mulieris | 夫人 |
soror, sororis | 姉妹 |
uxor, uxoris | 妻 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
流音幹:-, -is(語幹変化あり)
[編集]数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (pater, mater) | -es (patres, matres) |
属格 (genitivus) | -is (patris, matris) | -um (patrum, matrum) |
与格 (dativus) | -i (patri, matri) | -ibus (patribus, matribus) |
対格 (accusativus) | -em (patrem, matrem) | -es (patres, matres) |
奪格 (ablativus) | -e (patre, matre) | -ibus (patribus, matribus) |
呼格は、主格と同形である。
pater, patris | 父 |
frater, fratris | 兄弟 |
mater, matris | 母 |
- このパターンの格変化をする中性名詞
鼻音幹:-, -is(語幹変化あり、n語幹)
[編集]四つ目のパターンは、鼻音幹のうち、主格単数で語幹のみ、属格単数で-isとなるものである。これは、単数主格とそれ以外で語幹の形が変わる。そもそも、鼻音幹には、m語幹とn語幹があるが、ここで扱うのはn語幹である(m語幹については、次で扱う)。「ヒト」を意味する「homō, hominis」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | - (homo) | -es (hominēs) |
属格 (genitivus) | -is (hominis) | -um (hominum) |
与格 (dativus) | -i (homini) | -ibus (hominibus) |
対格 (accusativus) | -em (hominem) | -es (hominēs) |
奪格 (ablativus) | -e (homine) | -ibus (hominibus) |
呼格は、主格と同形である。
Apollō, Apollinis | アポロー |
Cicerō, Ciceronis | キケロー |
homo, hominis (m./f.) | 人 |
latro, latronis | 強盗 |
leo, leonis | ライオン |
sermo, sermonis | 言葉、説法、会話 |
formido, formidinis | 恐怖 |
grando, grandinis | 雹 |
homo, hominis (m./f.) | 人 |
imago, imaginis | 像、映像、似姿、肖像、幻影、表象 |
legio, legionis | 軍団 |
libido, libidinis | 欲望、情欲、気まぐれ(参照:フロイトのリビドー) |
multitudo, multitudinis | 多数 |
natio, nationis | 出生、種属、人種、部族、国民 |
opinio, opinionis | 意見(opinor, opinari, opinatus sumから) |
oratio, orationis | 演説 |
ordo, ordinis | 順序、列、秩序 |
pulchritudo, pulchritudinis | 美 |
regio, regionis | 地方 |
virgo, virginis | 処女 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
鼻音幹:-s, -is(語幹変化なし、m語幹)
[編集]五つ目のパターンは、鼻音幹のうち、主格単数で-s、属格単数で-isとなるものである。これは、単数主格とそれ以外で語幹の形が変わらず、m語幹である。このような語は、「冬」を意味する「hiems, hiemis」しかない。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -s (hiems) | -es (hiemes) |
属格 (genitivus) | -is (hiemis) | -um (hiemum) |
与格 (dativus) | -i (hiemi) | -ibus (hiemibus) |
対格 (accusativus) | -em (hiemem) | -es (hiemes) |
奪格 (ablativus) | -e (hieme) | -ibus (hiemibus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
hiems, hiemis | 冬、嵐(動詞形はhiemo, hiemare, hiemavi, hiematum) |
- このパターンの各変化をする中性名詞
黙音幹:-s, -is(語幹変化なし)
[編集]数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -s (lex) | -es (leges) |
属格 (genitivus) | -is (legis) | -um (legum) |
与格 (dativus) | -i (legi) | -ibus (legibus) |
対格 (accusativus) | -em (legem) | -es (leges) |
奪格 (ablativus) | -e (lege) | -ibus (legibus) |
呼格は、主格と同形である。
custos, custodis (m./f.) | 番人 |
dux, ducis (m./f.) | リーダー、ガイド(duco, ducere, duxi, ductum(導く)から) |
eques, equitis | 騎兵、騎士 |
hospes, hospitis (m./f.) | お客 |
iudex, iudicis (m./f.) | 裁判官(iudico, iudicare, iudicavi, iudicatum = ius, iuris (法)+ dico, dicere, dixi, dictum(語る)から) |
lapis, lapidis | 石 |
miles, militis | 兵士 |
obses, obsidis | 人質 |
pedes, peditis | 歩行者、歩兵 |
pes, pedis | 足 |
prīnceps, principis | 発起人、首謀者、長、君主(プリーンケプス)(primus, prima, primum + capio, capere, cepi, captumから) |
rex, regis | 王(rego, regere, rexi, rectum(統治する・規定する)から) |
sacerdos, sacerdotis (m./f.) | 神官 |
aetas, aetatis | 年齢 |
civitas, civitatis | 市民 (civis, civis) の共同体、国家 |
custos, custodis (m./f.) | 番人 |
dux, ducis (m./f.) | ガイド、リーダー |
facultas, facultatis | 可能性、許可、能力、才能、特に弁舌の才能(facilis, facile(容易な・実行可能な)と同根) |
hospes, hospitis (m./f.) | お客 |
iudex, iudicis (m./f.) | 裁判官 |
laus, laudis | 賞賛 |
lex, legis | 法律 |
lux, lucis | 光、輝き |
obses, obsidis (m./f.) | 人質 |
pax, pacis | 平和 |
plebs, plebis | 平民 |
quies, quietis | 休息 |
radix, radicis | 根 |
sacerdos, sacerdotis (m./f.) | 神官 |
salus, salutis | 安全 |
virtus, virtutis | 徳 |
vox, vocis | 声 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
U型格変化
[編集]五つ目の型は、U型の格変化である。属格複数形が-uumとなることに着目して、こう呼ばれる。第四格変化と呼ばれることもある。属格単数形では、-uūsという形になる。単数主格が-usとなるパターンと、単数主格が-ūとなるパターンがある。
-us, -ūs
[編集]一つ目のパターンは、単数主格で-usとなるものである。「贅沢」を意味する「luxus, luxus」を例に挙げて、格変化を示そう。
格\数 | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -us (luxus) | -us (luxus) |
属格 (genitivus) | -us (luxus) | -uum (luxuum) |
与格 (dativus) | -ui (luxui) | -ibus (luxibus) |
対格 (accusativus) | -um (luxum) | -us (luxus) |
奪格 (ablativus) | -u (luxu) | -ibus (luxibus) |
呼格は、主格と同形である。
adventus, adventus | 到着 |
arcus, arcus | 弓、アーチ |
casus, casus | 落ちること、事件、不幸(cado, cecidi, casum, cadere(落ちる)から; casu:偶然に; casus belli:戦争の場合; casus major:不可抗力; casum senit dominus:所有者が危険を負担する(危険負担); casus a nemine praestatur:災害は何人も責任なし) |
cultus, cultus | 耕作、世話、養育、生活法、教養、尊敬、祭祀(colo, colui, cultum, colere(耕す、世話をする、保護する)から) |
currus, currus | 車 |
cursus, cursus | コース |
equitatus, equitatus | 騎兵隊 |
exercitus, exercitus | 軍隊 |
fluctus, fluctus | 波 |
fructus, fructus | 果実(fructus civilis:法定果実、fructus naturalis:天然果実、fructus exstantes:現存果実) |
impetus, impetus | 攻撃 |
luxus, luxus | 贅沢 |
metus, metus | 恐れ |
peditatus, peditatus | 歩兵隊 |
pulsus, pulsus | 打つこと |
sexus, sexus | 性(seco, secui, sectum, secare(区分する)から) |
tonitrus, tonitrus | 雷 |
tumultus, tumultus | 騒ぎ |
usus, usus | 使用 |
vultus, vultus | 顔つき |
acus, acus | 針 |
ficus, ficus | 無花果(ficus, ficiとも) |
laurus, laurus | 月桂樹(laurus, lauriとも) |
myrtus, myrtus | ミルト(myrtus, myrtiとも) |
porticus, porticus | 柱廊 |
quercus, quercus | オーク |
tribus, tribus | 種族 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
-u(長音), -us(長音)
[編集]二つ目のパターンは、単数主格で-u(長音)となるものである。「角」を意味する「cornu, cornus」を例に挙げて、格変化を示そう。
数 (numerus) | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -u (cornu) | -ua (cornua) |
属格 (genitivus) | -us (cornus) | -uum (cornuum) |
与格 (dativus) | -ui (-u) (cornui (cornu)) | -ibus (cornibus) |
対格 (accusativus) | -u (cornu) | -ua (cornua) |
奪格 (ablativus) | -u (cornu) | -ibus (cornibus) |
呼格は、主格と同形である。
- このパターンの格変化をする男性名詞
- このパターンの格変化をする女性名詞
cornu, cornus | 角 |
genu, genus | 膝 |
veru, verus | 焼き串 |
E型格変化:-es, -ei
[編集]格\数 | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | -es (res) | -es (res) |
属格 (genitivus) | -ei (rei) | -erum (rerum) |
与格 (dativus) | -ei (rei) | -ebus (rebus) |
対格 (accusativus) | -em (rem) | -es (res) |
奪格 (ablativus) | -e (re) | -ebus (rebus) |
呼格は、主格と同形である。
dies, diei | 日(暦の / 単数では女性のこともある) |
acies, aciei | 戦線、刃 |
bona fides, bonae fidei | 善意 |
effigies, effigiei | 姿 |
fides, fidei | 信義 |
materies, materiei | 物質 |
res publica, rei publicae | 公共体(独:Gemeinwesen) |
series, seriei | 繋がり、系列 |
species, speciei | 顔付き |
spes, spei | 希望 |
- このパターンの各変化をする中性名詞
不規則な格変化
[編集]domus, domus(長音)
[編集]長音は、O型とU型の入り混じった不規則な格変化をする。
格\数 | 単数 (singularis) | 複数 (pluralis) |
---|---|---|
主格 (nominativus) | domus | domus |
属格 (genitivus) | domus | domorum (domuum) |
与格 (dativus) | domui | domibus |
対格 (accusativus) | domum | domos (domus) (res) |
奪格 (ablativus) | domo (domu) | domibus |
形容詞(adiectum)の格変化(declinatio)
[編集]代名詞の格変化(declinatio)
[編集]人称代名詞の格変化
[編集]数・格\人称 | 一人称 (prima) 通性 | 二人称 (secunda) 通性 | 三人称 (tertia) 男性 | 三人称 (tertia) 女性 | 三人称 (tertia) 中性 | |
---|---|---|---|---|---|---|
単数 (singularis) | 主格 (nominativus) | ego | tu | is | ea | id |
属格 (genitivus) | mei | tui | eius | eius | eius | |
与格 (dativus) | mihi | tibi | ei | ei | ei | |
対格 (accusativus) | me | te | eum | eam | id | |
奪格 (ablativus) | me | te | eo | ea | eo | |
複数 (pluralis) | 主格 (nominativus) | nos | vos | ii (ei) | eae | ea |
属格 (genitivus) | nostrum, nostri | vestrum, vestri | eorum | earum | eorum | |
与格 (dativus) | nobis | vobis | iis (eis) | iis (eis) | iis (eis) | |
対格 (accusativus) | nos | vos | eos | eas | ea | |
奪格 (ablativus) | nobis | vobis | iis (eis) | iis (eis) | iis (eis) |
再帰代名詞の格変化
[編集]数・格\人称 | 一人称 (prima) 通性 | 二人称 (secunda) 通性 | 三人称 (tertia) 通性 | |
---|---|---|---|---|
単数 (singularis) | 主格 (nominativus) | - | - | - |
属格 (genitivus) | mei | tui | sui | |
与格 (dativus) | mihi | tibi | sibi | |
対格 (accusativus) | me | te | se (sese) | |
奪格 (ablativus) | me | te | se (sese) | |
複数 (pluralis) | 主格 (nominativus) | - | - | - |
属格 (genitivus) | nostri | vostri | sui | |
与格 (dativus) | nobis | vobis | sibi | |
対格 (accusativus) | nos | vos | se (sese) | |
奪格 (ablativus) | nobis | vobis | se (sese) |
seseは、主として雅文に用いられる。
指示代名詞の格変化
[編集]人称 (persona) | 一人称 (prima) | 二人称 (secunda) | 三人称 (tertia) | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
性 (genus) | 男性 | 女性 | 中性 | 男性 | 女性 | 中性 | 男性 | 女性 | 中性 | |
単数 (singularis) | 主格 (nominativus) | hic | haec | hoc | iste | ista | istud | ille | illa | illud |
属格 (genitivus) | huius | huius | huius | istius | istius | istius | illius | illius | illius | |
与格 (dativus) | huic | huic | huic | isti | isti | isti | illi | illi | illi | |
対格 (accusativus) | hunc | hanc | hoc | istum | istam | istud | illum | illam | illud | |
奪格 (ablativus) | hoc | hac | hoc | isto | ista | isto | illo | illa | illo | |
複数 (pluralis) | 主格 (nominativus) | hi | hae | haec | isti | istae | ista | illi | illae | illa |
属格 (genitivus) | horum | harum | horum | istorum | istarum | istorum | illorum | illarum | illorum | |
与格 (dativus) | his | his | his | istis | istis | istis | illis | illis | illis | |
対格 (accusativus) | hos | has | haec | istos | istas | ista | illos | illas | illa | |
奪格 (ablativus) | his | his | his | istis | istis | istis | illis | illis | illis |
人称 (persona) | 指示代名詞 | 指示形容詞 | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
性 (genus) | 男性 | 女性 | 中性 | 男性 | 女性 | 中性 | |
単数 (singularis) | 主格 (nominativus) | idem | eadem | idem | ipse | ipsa | ipsum |
属格 (genitivus) | eiusdem | eiusdem | eiusdem | ipsius | ipsius | ipsius | |
与格 (dativus) | eidem | eidem | eidem | ipsi | ipsi | ipsi | |
対格 (accusativus) | eundem | eandem | idem | ipsum | ipsam | ipsum | |
奪格 (ablativus) | eodem | eadem | eodem | ipso | ipsa | ipso | |
複数 (pluralis) | 主格 (nominativus) | iidem (eidem) | eaedem | eadem | ipsi | ipsae | ipsa |
属格 (genitivus) | eorundem | earundem | eorundem | ipsorum | ipsarum | ipsorum | |
与格 (dativus) | iisdem (eisdem) | iisdem (eisdem) | iisdem (eisdem) | ipsis | ipsis | ipsis | |
対格 (accusativus) | eosdem | easdem | eadem | ipsos | ipsas | ipsa | |
奪格 (ablativus) | iisdem (eisdem) | iisdem (eisdem) | iisdem (eisdem) | ipsis | ipsis | ipsis |
関係代名詞・疑問形容詞・疑問代名詞の格変化
[編集]数・格\性 | 男性 | 女性 | 中性 | |
---|---|---|---|---|
単数 (singularis) | 主格 (nominativus) | qui / quis | quae / quis | quod / quid |
属格 (genitivus) | cuius | cuius | cuius | |
与格 (dativus) | cui | cui | cui | |
対格 (accusativus) | quem | quam / quem | quod / quid | |
奪格 (ablativus) | quo | qua / quo | quo | |
複数 (pluralis) | 主格 (nominativus) | qui | quae | quae |
属格 (genitivus) | quorum | quarum | quorum | |
与格 (dativus) | quibus | quibus | quibus | |
対格 (accusativus) | quos | quas | quae | |
奪格 (ablativus) | quibus | quibus | quibus |
- 男性
- 単数主格は、関係代名詞と疑問形容詞でqui、疑問代名詞でquisとなる。
- 女性
- 単数主格は、関係代名詞と疑問形容詞でquae、疑問代名詞でquisとなる。単数対格は、関係代名詞と疑問形容詞でquam、疑問代名詞でquemとなる。単数奪格は、関係代名詞と疑問形容詞でqua、疑問代名詞でquoとなる。
- 中性
- 単数主格・単数対格は、関係代名詞と疑問形容詞でquod、疑問代名詞でquidとなる。
不定代名詞の格変化
[編集]
脚注
[編集]